فخر رازی

ابوعبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن طبرستانی رازی، فقیه، متکلم، فیلسوف، مفسر و حکیم مسلمان ایرانی ،لقبش فخرالدین است و به امام رازی یا امام فخر رازی نیز شهرت دارد. او بر علوم عقلی و علوم نقلی، تاریخ، کلام، فقه، اصول و علوم ادبی عصر خود تسلط کامل داشت. کتابهایش در دوران حیاتش بسیار مورد استقبال قرار گرفت و به عنوان کتب درسی از آنها استفاده می‌ شد. پدرش ضیاء الدین عمر بن حسین رازی آملی خود از بزرگان علم و عرفان بود که از آمل به ری سفر کرده بودند.

زندگی نامه

امام رازی در سال 544 قمری  چشم به جهان گشود و دروس ابتدایی را نزد پدر بزرگوار خود شیخ ضیاء الدین فرا گرفت. پس از وفات والد گرامی، به شهر ری سفر نموده و نزد “کمال سمعانی” رفت و او را به عنوان مرشد و استاد خود برگزید.

پس از مدتی جهت تکمیل دروس، به “مراغه” سفر نمود وعلم کلام و حکمت را نزد استاد “محمد جیلی” آموخت.

هنگامی که از فراگیری علم در تمام زمینه های علوم عقلیه و نقلیه فارغ گشت و مهارت کافی را حاصل نمود به “خوارزم” رفت و مدتی در آنجا رحل اقامت گزید و به علت بحث و مباحثه های کلامی و اعتقادی از خوارزم به ماوراء النهر و نهایتا به هرات رفت.

امام رازی در هرات مورد اکرام و احترام سلاطین “غوری” قرار گرفت وسلطان غیاث الدین محمد بن سام غوری مسجد جامع بزرگ و مدرسه جامع هرات را جهت تدریس و تشکیل مجالس پند و اندرز در اختیار امام قرار داد.
در طول مدت اقامت ایشان در خراسان، علمای بسیاری از نقاط مختلف ممالک اسلامی جهت فراگیری علوم نزد ایشان می آمدند و از محضر ایشان کسب فیض می نمودند. در مجلس ایشان از هر طیف و گروه و از هر مذهب حضور می یافتند و رفع اشکال می کردند، حتی بسیاری از طرفداران فرقه باطله کرامیه به وسیله ایشان هدایت شده و به مذهب اهل سنت و جماعت گرویدند.

برترین دوره زندگی فخر رازی

برجسته‌ ترین دوره زندگی امام فخر رازی در شهر هرات بوده و در مجمع درسی‌ اش بیشتر از دو هزار نفر دانشمند شرکت می‌ کردند و حتی در هنگام سواری نیز بیش از سیصد نفر از فقها و شاگردانش برای بهره‌ بردن از دانشش او را همراهی می‌کردند.

وی در اصول و کلام مذهب اشعری و در فروع و فقه مذهب شافعی داشت. برای فراگیری علم و تدریس و تقریر خطابه‌ های علمی به شهر های بزرگ و مراکز علمی از جمله خوارزم سفر کرد. در آنجا با معتزله به بحث و مجادله افتاد و سرانجام از آنجا اخراج شد.

بعدا به ماوراء النهر و شهر های بخارا، سمرقند، خجند و چندین شهر دگر با فقها و علما مناظراتی کرد و بر همه فائق آمد و هیچ‌ کس قادر به مناظره با او نبود. گاهی هم در مباحثه تند می‌ شد و بدگویی می‌ کرد.

او سخنرانی ماهر و مورد احترام فوق‌العاده پادشاهان و حکام زمان خودش بود. ثروت زیادی داشت. در علوم فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، طب و ریاضیات متبحر بود و در تمام این زمینه‌ ها تالیفاتی دارد که تالیفاتش نیز مثل خودش، شهرت و اهمیت زیادی پیدا کرد و در سراسر ممالک اسلامی مورد بحث و تحقیق قرار گرفت.

امام فخر رازی، در اواخر زندگی‌ اش در هرات ساکن بود. در آن زمان، هرات نیز در تصرف محمد خوارزمشاه بود. وی نخستین کسی بود که از شیوه «سَبْر» و «تقسیم» در کتاب‌ های خویش استفاده کرد؛ به این معنی که هر مسئله‌ ای را با موشکافی کم‌ نظیری می‌ شکافت، آن را به کوچک‌ ترین اجزای سازنده آن تجزیه می‌کرد و از همه زوایا و وجوه به آن می‌ نگریست.

سفر های فخر رازی

از جمله سفرهای مهم او، سفری به خوارزم بود که در آنجا با طرفداران عقاید معتزله سخت درگیر شد، و قدرت گروهی از داعیه داران مقیم خوارزم را به خطر افکند. پس از پیروزی امام فخر، زمینه تحریک عوام فراهم آمد و احتمال برپایی فتنه و آشوب مردم، حکام خوارزم را به وحشت افکند.

ناگزیر از حمایتش دست برداشتند و از خوارزم اخراجش کردند. پس از آن راه ماوراء النهر در پیش گرفت. در شهرهای سمرقند و بخارا، خجند و بناکت، با علما و فقهای سرشناس به مباحثه و مناظره پرداخت.

از جمله با رضی الدین نیشابوری، رکن الدین قزوینی و شرف الدین مسعودی در مجالس عمومی به جدل و مناظره نشست و بر همگان چیره شد. در سال 582 قمری اختر شناسان سمرقندی و طرفداران احکام نجوم، پیش بینی کرده بودند که در این سال در برج میزان طوفانی از باد رخ می‌نماید که شهر را زیر و زبر می‌ کند.

امام فخر با شرف الدین مسعودی در مورد بطلان حکم منجمان به مباحثه نشست و سرانجام بر وی پیروز شد و بر سخن منجمان و بطور کلی به احکام نجومی خط بطلان کشید. صاحب مجمل فصیحی این حادثه را چنین توصیف کرده‌است:

در این سال اجتماع اختران هفتگانه در ماه رجب 582 در برج میزان واقع شد و مدتها در افواه افتاده بود که «طوفان باد» خواهد شد. طوفانی که سی گز یا بیست گز، از (خاک) زمین برگیرد! و از ابتدای قران تا یک ماه بادی نجنبید که برگ درختی حرکت یابد یا شعله چراغی فرو نشاند، و در این واقعه شعرا به جد و هزل چیزی گفته‌ اند.

شخصیت اجتماعی فخر رازی

امام فخر رازی خطیبی زبر دست بود و مردم خراسان برای شنیدن سخنانش شوق و رغبت بسیار نشان می‌ دادند. وی مورد احترام فوق العاده شاهان و امیران و وزیران روزگار خود قرار داشت و از ثروت و اعتبار فراوان برخوردار شد.

در جدل و مناظره سخت نیرومند بود و کسی را یارای مباحثه با او نبود. در مناظره گاهی تندی می‌ کرد و بدمی گفت. در علوم زمان خود مانند: فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، طب و ریاضیات متبحر بود و در تمام این زمینه‌ها تالیفات مرغوب دارد.

تالیفات وی نیز مانند خودش شهرت و اهمیت فراوان یافت و در سراسر ممالک اسلامی آن روزگار مورد بحث و تدریس قرار گرفت. امام فخر ذهنی آزاد و مستقل داشت و می‌کوشید که تحت تاثیر هیچ مکتبی قرار نگیرد. هم بر نهج البلاغه علی بن ابیطالب (ع) شرح نوشت و هم بر سقط الزند ابو العلاء معری. با این همه در کلام پیرو مذهب اشعری و در فقه پیرو امام شافعی بود.

شاگردان امام فخر رازی

امام فخر رازی در دوران حیات خویش شاگردان بسیاری را تربیت و تحویل جامعه اسلامی داده است که از جمله آنها میتوان افراد زیر را نام برد:

• شمس الدین خسرو شاهی
• قطب الدین مصری
• زین الدین کشی
• شمس الدین خوئی
• شهاب الدین نیشابوری

آثار فخر رازی

فخر رازی آثار بسیاری در علوم نقلی و علوم عقلی دارد که برخی از مهم ترین آنها عبارتند از:

• تفسیر کبیر که به «مفاتیح الغیب» موسوم است.
• الاربعین فی اصول الدین، این کتاب دارای چهار مسئله از مسائل کلامی است. او این کتاب را برای پسرش محمد تألیف نمود.
• اساس التقدیس، این کتاب برای سیف الدین ملک عادل نوشته شده‌ است و در قاهره منتشر شده‌ است.
• اسرارالتنزیل و انوار التاویل، امام فخر رازی می‌ خواسته‌ است این کتاب را در چهار مبحت: اصول، فروع، اخلاق و مناجات بنویسد؛ ولی بعد از پایان مبحث اول در گذشت.
• اسرار النجوم
• الانارات فی شرح الاشارات، در این کتاب از بوعلی سینا انتقاد نموده‌ است.
• البیان و البرهان
• تحصیل الحق، رساله‌ ای در مورد کلام
• تعجیز الفلاسفه
• تهذیب الدلایل و عیون المسائل
• زبده العالم فی الکلام
• شرح قانون ابن سینا
• شرح نهج البلاغه
• الشجره المبارکه
• حفظ البدن

وفات و آرامگاه امام فخر رازی

امام فخر رازی در روز دوشنبه، عید فطر سال 606 قمری در شهر هرات در گذشت. او بسیار مورد علاقه و احترام دولت وقت بود و برخی می‌ گویند بهمین سبب فرقه کرامیه به خاطر حسادت به موقعیتش او را مسموم نمودند.

مرقدش در شمال غرب شهر هرات و در سمت غربی متوسط جاده خیابان هرات واقع بوده و زیارتگاه خاص و عام می‌ باشد. در طول جنگ‌ های اخیر و هجوم روسها به افغانستان، مقبره امام فخر رازی ویران گردیده اما در این اواخر مختصر بازسازی گردیده‌ است.