ابوریحان بیرونی

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در 14 شهریور 352 خورشیدی در منطقه کاث از خوارزم  دیده به جهان گشود.این دانشمند بزرگ و ریاضیدان، ستاره‌ شناس، تقویم‌ شناس، انسان‌ شناس، هند شناس و تاریخ‌ نگار بزرگ افغانستانی قرن چهارم و پنجم هجری است. بیرونی را بزرگ‌ ترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگ‌ ترین دانشمندان افغانستانی و همه اعصار می‌ دانند. همچنین از او بعنوان پدر علم انسان‌ شناسی و هند شناسی یاد کرده اند.

زندگی نامه

ابوریحان بیرونی در 14 شهریور 352 خورشیدی در خوارزم که در قلمرو سامانیان بود به دنیا آمد، و زادگاه او که در آن زمان روستای کوچکی بود، «بیرون» نام داشت. مرگش در غزنه در اوان انقلاب سلجوقیان و پادشاهی مسعود بن محمود غزنوی بوده‌ است و برخی درگذشت او را در 22 آذر 427 خورشیدی می‌ دانند.

هیچ اطلاعی درباره اصل و نسب و دوره کودکی بیرونی در دست نیست. او نزد ابونصر منصور علم آموخت. در هفده سالگی از حلقه ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف النهار را در منطقه کاث رصد کند و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج نماید.

تمبر یادبود بیرونی چاپ شده در شوروی

چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیصها نقشه هایی کشید و حلقه ای به قطر پانزده ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376 ، بیرونی ماه گرفتگی (خسوفی) را درکاث رصد کرد و قبلاً با ابوالوفا ترتیبی داده شده بود که او نیز در همان زمان همین رویداد را در بغداد رصد کند.

اختلاف زمانی که از این طریق حاصل شد به آنان امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند. وی همچنین با ابن سینا فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبات تندی درباره ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت. در دربار مأمون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته چند سال هم در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برده، در حدود سال 404 هجری قمری به خوارزم مراجعت کرده، موقعی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی درگذشت و او را در سال 408 هجری با خود به غزنه برد.

در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکریت را آموخت و مواد لازمه برای تألیف کتاب خود موسوم به ماللهند را جمع آوری کرد.

بیرونی به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آنها اقامت گزید و عرض جغرافیایی حدود یازده شهر هند را تعیین نمود. خود بیرونی می نویسد که در زمانی که در قلعه نندنه به سر می برد، از کوهی در مجاورت آن به منظور تخمین زدن قطر زمین استفاده کرد.

همچنین روشن است که او زمان زیادی را در غزنه گذرانده است. تعداد زیاد رصد های ثبت شده ای که به توسط او در آنجا صورت گرفته است با رشته ای از گذر های خورشید به نصف النهار شامل انقلاب تابستانی سال 398 آغاز می شود و ماه گرفتگی روز 30 شهریور همان سال را نیز در بر دارد. او به رصد اعتدالین و انقلابین در غزنه ادامه داد که آخرین آنها انقلاب زمستانی سال 400 بود.

تمبر یادبود بیرونی در هزارمین سال زادروز وی در ایران

ابوریحان بیرونی در داخل خود علوم نیز بیشتر جذب آن رشته هایی میشد که در آن زمان به تحلیل ریاضی در آمدند. در کانی شناسی، داروشناسی و زبان شناسی یعنی رشته هایی که در آنها اعداد نقش چندانی نداشتند نیز کارهایی جدی انجام داد.

اما در حدود نیمی از کل محصول کار او در اخترشناسی، اختر بینی و رشته های مربوط به آنها بود که علوم دقیقه به تمام معنی آن روزگاران به شمار میرفتند. ریاضیات به سهم خود در مرتبه بعدی جای میگرفت اما آن هم همواره ریاضیات کاربسته بود.

بیرونی درباره حرکت وضعی زمین و قوه جاذبه آن دلایل علمی آورده است. میگویند وقتی کتاب قانون مسعودی را تصنیف کرد سلطان پیلواریسیم برایاو جایزه فرستاد. ابوریحان آن مال را پس فرستاد و گفت:

من از آن بی نیازم زیرا عمری به قناعت گذرانیده ام و ترک آن سزاوار نیست.

نظر پردازی، نقش کوچکی در تفکر او ایفا میکرد. وی بر بهترین نظریه های خود تسلط کامل داشت اما دارای ابتکار و اصالت زیادی نبود و نظریه های تازه ای از خود نساخت.

ابوریحان یکی از شخصیت هایی است که به‌ عقیده دکتر شهریاری هنوز به‌ درستی شناخته نشده است. او در همه زمینه‌ ها تحقیق کرده است. بیرونی اولین کسی بود که به کرویت زمین اعتقاد داشت.

اولین کسی بود که جز به تجربه هیچ چیز را قبول نداشت. فرانسیس بیکن را که سرچشمه تجربه می‌دانند، قرنها پس از او مسئله تجربه را مطرح کرد.

از کتابهای او «الجماهیر» است که ابوریحان در این کتاب شرح می‌ دهد که جز با تجربه و مشاهده نباید و نمی‌ تواند چیزی را بپذیرد. ابوریحان عاشق ایران بود. داستانی درباره او نقل است که وقتی محمود غزنوی بنا بود به ایران لشکر بکشد، مأموران خلیفه نزد او در خوارزم آمدند و پیام دعوت خلیفه را به بغداد به او رساندند. ابوریحان نپذیرفت و گفت:

من در ایران می‌مانم، ولو در بند محمود غزنوی باشم و به بغداد نمی‌آیم.

آثار ابوریحان بیرونی

1ـ در آثارالباقیه (الآثار الباقیه من القرون الخالیه):

روز، که بارزترین و اساسی ترین واحد گاه شماری است، موضوع فصل اول است. بیرونی درباره مزایای مبدا‎‎های مختلف تقویم بحث می کند طلوع یا غروب و دستگاه هایی را که از هر یک استفاده می کنند نام می برد. بعد انواع مختلف سال را تعریف می کند سال شمسی، قمری، یولیانی و ایرانی و مفهوم کبیسه را در کار می آورد و در فصل سوم به تعریف تاریخهای مختلف و بحث در آنها می پردازد.

2 ـ قره الزیجات:

کتاب مرجعی که استفاده کننده با کمک آن می تواند همه مسائل نجومی زمان خود را حل کند، و در آن تاکید بیشتر بر محسبات علمی است تا مباحثات نظری، و بدین دلیل شبیه «زیج» های اسلامی است. مباحث نظری، و بدین دلیل شبیه «زیج» های اسلامی است.

مباحث این کتاب شامل قواعد تقویم نگاری، طول روز، تعیین «خداوندگار» احکامی سال و ماه روز و ساعت؛ مکان متوسط و مکان واقعی خورشید و ماه و سیارات، ساعت روز، عرض جغرافیایی محل، خسوف و کسوف، و شرایط رویت برای ماه و سیارات است.

3 ـ قانون (القانون المسعودی):

این کتاب، که در میان آثار نجومی بازمانده بیرونی از همه جامع تر است، جداول عددی بسیاری را که منجمان و احکامیان قرون وسطی برای حل مسائل متعارف خود لازم داشته اند، به تفصیل شامل است، اما در آن بیش از زیجهای معمولی به گزارشهای رصدی به روش به دست آوردن روابط توجه شده است. کتاب به یازده مقاله و هر مقاله به ابواب و فصولی تقسیم شده است.

4 ـ ممرها (تمهید المستقر اتحقیقمعنی الممر):

این کتاب به توصیف پدیده های احکامی محتلفی که لفظ ممر (گذر یا عبور) بر آنها اطلاق می شد، اختصاص دارد. وقتی می گوییم سیاره ای از سیاره دیگر عبور می کند، منظور این است که از لحاظ طول سماوی یا عرض سماوی یا فاصله نسبی تا زمین از آن می گذرد.

5 ـ صیدنه (کتاب اصیدنه فی الطب):

بیرونی حقیقت را فقط در نوشته های و گفته ها نمی جست، بلکه میل شدیدی به تحقیق مستقیم در پدیده های طبیعی داشت و این کار را گاهی در سخترین شرایط انجام می داد، و این میل او با قریحه ای در ساختن آلات و ابزار و تمایل به دقت در مشاهدات همراه بود.

به دلیل علاقه ای که به دقت داشت، و نیز چون می ترسید که در جریان محاسبات دقت لازم را از دست بدهد و نتایج حاصل از رصد را به نتایج حاصل از محاسبات طولانی ترجیح می داد.

6 ـ التفهیم (التفهیم لاوائل صناعه التنجیم):

کتابی است درسی در علم احکام نجوم، که بیش از نیم آن به مقدمات موضوع اصلی اختصاص دارد. کتاب هم به فارسی موجود است وهم به عربی، که ظاهرا هر دو صورت آن را ابوریحان خود فراهم کرده است، و در مجموع پنج فصل دارد.

7 ـ اسطرلاب (کتاب فی استیعاب الوجوه الممکنه فی صفعه الاسطرلاب)

8 ـ الجماهر (الجماهر فی معرفه الجواهر).

9 ـ سدس (حکایه الاله المسماه السدس الفخر).

10 ـ تحدید (تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن).

11 ـ چگالیها (مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحیم(.

12 ـ سایه ها (افراد المقال فی امر الظلال).

13 ـ وترها (استخراج الاوتار فی الدائره).

14 ـ پاتنجلی.

15 ـ ماللهند.

اکتشافات و اختراعات و تحقیق‌ های ابوریحان بیرونی

• استخراج جَیب یک درجه

• قاعدهٔ تسطیح کره و ترسیم نقشه‌های جغرافیایی

• چاه آرتزین؛ این کشف را به موسیوزله منسوب کرده‌اند اما در واقع از اکتشافت ابوریحان بوده و سالها پیش در کتاب آثارالباقیه آمده بود

• ترازوی ابوریحان، که یکی از دقیق‌ترین ترازوهای تاریخ علم جهان است

• حرکت خاصه وسطی خورشید

• خاصیت فیزیک الماس و زمرد

• جزر و مد رودها و نهرها

• چشمه‌های متناوب

• اشکال هندسی گلها و شکوفه‌ها

• امکان خلأ

• کیفیت و چگونگی ساختن عسل توسط زنبور عسل

• رصد خسوف و کسوف

• مقدار حرکت دوری ثوابت

• تحقیق در تأسیس دولت ساسانیان

• اطلاعات دقیق و کشف سلسله هخامنشیان

• تصاعیف خانه‌های شطرنج

• ساختن کره جغرافیایی

• ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند سه میله، شاغول

• طرح نظریاتی دربارهٔ وجود قاره آمریکا

• قاعدهٔ یافتن سمت قبله و ساختن محراب مساجد

ابوریحان بیرونی در فرهنگ عام

دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن 2009 به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌ آمیز ساختمان مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌ های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمت راست  ورودی اصلی قرار داده شده‌ است. در این چهار تاقی مجسمه‌ هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.

شهرت جهانی ابوریحان بیرونی

دانشنامه علوم چاپ مسکو، ابوریحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده‌ است. در بسیاری از کشور ها نام وی را بر دانشگاه‌ ها، دانشکده‌ ها و تالار کتابخانه‌ ها نهاده و لقب «استاد جاوید» به او داده‌اند.

لحظه ی درگذشت ابوریحان بیرونی

فقیه ابوالحسن علی گوید :

“آنگاه که نفس در سینه او به شماره افتاده بود بر بالین وی حاضر آمدم. در آن حال پرسید : حساب جدات فاسده را که وقتی مرا گفتی بازگوی که چگونه بود؟ گفتم اکنون چه جای این سوال است؟ گفت ای مرد کدام یک از این دو بهتر؟ این مساله را بدانم و بمیرم یا نادانسته و جاهل در گذرم؟ و من آن مساله بازگفتم فرا گرفت و از نزد وی بازگشتم و هنوز قسمتی از راه را نپیموده بودم که شیون از خانه او برخاست.”