شیخ بهایی

بهاءالدین محمد بن حسین عاملی  ملقب  به شیخ بهایی حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری که در دانش‌ های فلسفه، منطق و ریاضیات تبحر داشت. در حدود 95 کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک بر جای مانده است.

تولد و خانواده شیخ بهایی

شیخ بهایی از نوادگان حارث همدانی یکی از یاران با وفای امیرالمومنین است که در بعلبک در روز  هشتم اسفند ماه 925 شمسی متولد شد. دوران کودکی را در جبل عامل، از نواحی شام، در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» زیست، او از نوادگان «حارث بن عبدالله اعور همدانی» بوده‌ است .

خاندان او از خانواده‌ های معروف جبل عامل در سده‌ های دهم و یازدهم خورشیدی بوده‌اند. پدر او از شاگردان برجسته شهید ثانی بوده است.

شیخ بهایی و مهاجرت به ایران

بنا به نسخه‌ای به خط شیخ بهایی که در سال 995 قمری در قزوین نوشته شده است، وی هنگام ورود به ایران سیزده ساله بود. پدرش عزالدین حسین عاملی به خاطر آزار اذیت شیعیان آن منطقه توسط دولت عثمانی از یک سو و دعوت شاه تهماسب صفوی برای حضور در ایران، به سوی ایران رهسپار گردید و چون به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در آن سکنا گزیدند و بهاء الدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول شد.

وقتی او 17 ساله بود، پدرش به شیخ‌ الاسلامی قزوین به توصیه شیخ علی منشار از سوی شاه تهماسب منصوب شد. 14 سال بعد، پدر شیخ برای زیارت خانه خدا از ایران خارج شد اما در بحرین درگذشت.

شیخ بهایی درقزوین زبان پارسی آموخته و به مدت سی سال دراین شهر پرورش یافت.

شخصیت علمی و ادبی و اخلاق و پارسای او باعث شد تا از 43 سالگی شیخ‌ الاسلام اصفهان شود و در پی انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، از 53 سالگی تا آخر عمر منصب شیخ‌ الاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدر ترین شاه صفوی، شاه عباس بزرگ برعهده داشته باشد.

شیخ در فاصله سال‌های 994 تا 1008 قمری سفر هایی چند به خارج از قلمروی صفویه داشت. این سفر ها برای زیارت، سیاحت، دانش‌ اندوزی و همچنین به گفته برخی مورخان به سفارت سیاسی بوده است. مکه، مصر و شام از جمله مقاصد این سفرها بوده‌اند.

استادان شیخ بهایی

نام برخی از اساتید شیخ بهایی از این قرار است:

• فقه و اصول، تفسیر، حدیث و ادبیات عرب را نزد پدرش شیخ عزالدین حسین عاملی.
• منطق و کلام و معانی و بیان و ادبیات عرب را نزد نجم ابن شهاب، معروف به ملاعبدالله بهابادی، مولف مشهور «حاشیه بر تهذیب منطق» معروف به «حاشیه ملا عبدالله».
• ریاضی، کلام و فلسفه را از مولانا افضل قاینی مدرس سرکار فیض کاشانی فرا گرفت.
• طب را از حکیم عماد الدین محمود، طبیب ویژه شاه طهماسب و مشهور ترین پزشک ایران در آن دوره آموخت.
• صحیح بخاری را نزد ابی الطیف مقدسی فرا گرفت.
• همچنین نقل است نزد ملا محمد باقر یزدی مولف کتاب مطالع الانوار که از ریاضیدانان عصر خود بوده نیز درس خوانده‌ است.

شاگردان شیخ بهایی

تعداد کثیری از دانشوران نامی قرن یازدهم نزد وی تحصیل کرده‌ اند. یکی از محققان معاصر، 33 تن از شاگردان او را نام برده‌ است که در اینجا به مشهور ترین آنها اشاره می‌ کنیم:

• صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا، فیلسوف بنیانگذار حکمت متعالیه.
• ملا محمد محسن بن مرتضی بن محمود فیض کاشانی.
• سیدمیرزا رفیع‌ الدین محمد بن حیدر حسینی طباطبایی نائینی
• ملا مراد تفرشی.
• ملا محمد تقی بن مقصود علی مجلسی، معروف به مجلسی اول.
• ملا محمد باقر بن محمد مومن خراسانی سبزواری، معروف به محقق سبزواری، شیخ الاسلام اصفهان.

خدمات و فعالیت های شیخ بهایی

در عرف مردم ایران،  شیخ بهایی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می دهند.

همچنین شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام (مسجد شاه سابق) در اصفهان هست که می گویند وی ساخته است.

در احاطه وی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز در میان است، نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است که معروف است هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهایی مامور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادی ها داده اند که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.

 
از دیگر کارهای علمی که به بهایی نسبت می دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریز های ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن 9 فرسنگ است و به 11 جوی بسیار بزرگ تقسیم می شود و طرح ریزی این کاریز را نیز از مرحوم بهایی می دانند.

از سایر کارهای شیخ بهایی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته اند.

یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهایی نسبت می دهند، ساختمان گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهایی یا حمام شیخ معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهایی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدت های مدیدهمچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند.

بنا به روایتی شیخ بهایی را احتمالا مبدع تهیه نان سنگک، حلواشکری و فرینی می‌ دانند. همچنین طراحی منارجنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می شود.

تالیفات و کتاب های شیخ بهایی

شيخ بهايي يكى از پر بركت ‏ترين علماى جهان اسلام از نظر تاليف و تنوع در آن بوده‏ است. برخى تعداد تاليفات او را با توجه به رساله ‏ها و تحشيه ‏ها(حاشيه نويسي‌ها) و تعليقه ‏ها، به عدد 200 جلد رسانده ‏اند، ولى تازه ‏ترين تحقيق در اين مورد، تلاش و كوشش دانشمند محترم، جناب آقاى دكتر محمدباقر حجتى، از اساتيد محترم دانشگاه تهران است كه به‏ كنفرانس دمشق (در مورد شيخ بهايى) ارائه داده ‏اند و نشريه‏ «الثقافة الاسلامية‏» در شماره پنجم آن را نشر داده است.

ايشان بر حسب تتبع و تفحص كاملى كه داشته است، تعداد آنها را 123 جلد اعلام می ‏كند و بر حسب دسته‏ بندى كه دارد، می ‏نويسد:

الف- كتاب‌هاي فقهي (29 جلد):

1- نماز ، 2- زكوة، 3- روزه،‌ 4- حج ، 5- پاسخ سؤال شاه عباس، 6- پاسخ سوالات شيخ صالح جابرى، 7- اجوبه مسائل جزائريه، 8- احكام سجود و تلاوت، 9- جامع عباسى ، 10- جواب مسائل شيخ جار

11- حاشيه بر ارشاد الاذهان علامه حلى، 12- حاشيه بر قواعد علامه، 13- حاشيه بر قواعد شهيد اول

14- حاشيه بر احكام الشريعه علامه حلى، 15- الحبل المتين ، 16- الحريرية ، 17- الذبيحيه ، 18- شرح فرائض نصيريه خواجه نصير الدين طوسى ، 19- فرائض بهائيه(بخش ارث)، 20- قصر نماز در چهار مكان

21- مسح بر قدمين، 22- مشرق الشمسين و اكسير السعادتين، 23- رسالة في مباحث الكر ، 24-رسالة في القصر و التخيير في السفر ، 25- شرح رسالة في الصوم ، 26- شرح من لا يحضره الفقيه

27- رسالة في فقه الصلوة، 28- رسالة في معرفة القبلة ، 29- رسالة في فقه السجود.

ب- كتاب‌هاي در موضوع علوم قرآنى(9 جلد):

30- حاشيه انوار التنزيل قاضى بيضاوى، 31- حل الحروف القرآنية، 32- حاشيه كشاف زمخشرى ، 33-اساله خواجه ، 34- تفسير عين الحيوة ، 35- العروة الوثقى ، 36- تفسير آيه شريفه فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى الكعبين كه در اربعين به تفصيل آمده است.  37- تاويل الآيات ، 38- اكسير السعادتين (آيات الاحكام) .

ج- كتاب‌هاي در زمينه حديث (2 جلد):

39- حاشيه كتاب ‏«من لا يحضره الفقيه‏»،‌ 40- اربعين (كه ترجمه آن توسط نگارنده انجام پذيرفته است.)

د- كتاب‌هاي ادعيه و مناجات(6 جلد):

41- حاشيه بر صحيفه سجاديه ، 42- الحديقة الهلاليه ، ‏43- الحديقة الاخلاقية ، 44- شرح دعاى صباح

45- مصباح العابدين ، 46- مفتاح الفلاح في عمل اليوم و الليلة .

ه- كتاب‌هاي اصول اعتقادات(5 جلد):

47- اثبات وجود القائم، 48- اجوبة سيد زين الدين، ‌49- الاعتقادية ، 50- مقارنه بين اماميه و زيديه، 51- وجوب شكر المنعم .

و- كتاب در زمينه اصول فقه(5 جلد)

52- زبدة الاصول، 53- شرح عضدى، 54- حاشيه زبدة الاصول، 55- شرح حاشيه خطائى ، 56- الوجيزه .

ز- كتاب‌هاي رجال و اجازات(8 جلد):

57- اجازه او به ميرداماد، 58- اجازه او به مجد الدين، 59- حاشيه خلاصة الاقوال علامه حلى، 60-حاشيه رجال نجاشى، 61- حاشيه معالم العلماء ابن شهر آشوب مازندرانى، 62- طبقات الرجال، 63-الفوائد الرجاليه، 64- الاجازات .

ح- ادبيات و علوم عربى(28 جلد):

65- اسرار البلاغه، 66- تخميس غزل خيالى بخارايى، 67- تهذيب البيان، 68- تعزيت نامه، 69- حاشيه بر مطول تفتازانى ، 70- ديوان اشعار فارسى و عربى ، 71- رياض الارواح ، 72- شير و شكر، 73- طوطى نامه(شامل 2500 بيت) ، 74- فوائد صمديه، ‌75- قصيده در مدح پيامبر خدا(صلي الله عليه و آله)

76- كافية، 77- كشكول(5 جلد) ، 78- لغز الفوائد الصمدية، 79- لغز القانون، 80- لغز كافيه ، 81- لغز كشاف ، 82- محاسن شعر سيف الدوله ، 83- المخلاة ، 84- مكتوب او به سيد ميرزا ابراهيم همدانى،

85- سوانح سفر الحجاز، معروف به مثنوى نان و حلوا ، 86- نان و پنير، 87- وسيلة الفوز و الامان في مدح صاحب الزمان(عج)، 88- پند اهل دانش به زبان گربه و موش .

ط- وقايع الايام(1 جلد):

89- توضيح المقاصد في ما اتفق في ايام السنة .

ى- رياضيات(20 جلد):

90- اسطرلاب، 91- انوار الكواكب ، 92- بحر الحساب ، 93- التحفه(اوزان شرعى) ، 94- تحفه حاتمى ، 95- تحقيق جهت قبله، 96- تشريح الافلاك، 97- حاشيه تشريح الافلاك ، 98- حاشيه شرح التذكره خواجه نصير الدين طوسى در هيات،‌ 99- حاشيه شرح قاضى زاده روحى ، 100- الحساب ، 101- حل اشكال عطارد و قمر، 102- خلاصة الحساب و الهندسه ، 103- شرح صحيفه ، 104- صحيفه در اسطرلاب،‌ 105- استعلام، 106- تقويم شمس با اسطرلاب ، 107- القبله، ماهيت و علامات آن ، 108-معرفة التقويم،‌ ‏109- جبر و مقابله .

ك- حكمت و فلسفه(3 جلد):

110- انكار جوهر الفرد، 111- الوجود الذهنى، 112- وحدت وجود .

ل- علوم غريبه(4 جلد):

113- احكام النظر الى كتف الشاة، 114- رساله جفر ، 115- جفر ،‌ 116- فالنامه ،

و چند جلد كتاب ديگر كه موضوعات آنها مشخص نشده است، مانند: شرح ‏حق المبين، الصراط المستقيم، القدسيه و …

جشنواره شیخ بهایی

از سال 1383 شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان جشنواره‌ ای به نام شیخ بهایی برگزار می‌کند. موضوع این جشنواره فن‌ آفرینی و کار آفرینی است و برگزار کنندگان آن معتقدند شیخ‌ بهایی نمادی از کارآفرینی است.

شیخ‌بهایی در عصر خود دانش را به فناوری تبدیل کرد و خدمات ارزشمند علمی، فرهنگی و عمرانی از خود به یادگار گذاشت. به یاد او این جشنواره شیخ بهایی نامیده شد.

مرگ شیخ بهایی

نقل شده که شیخ بهایی  شش ماه پیش از فوت خود به قبرستان رفت و از قبر بابا رکن الدین صدایی شنید شیخ از اصحاب خویش که با وی بودند پرسید که شما شنیدید این صدایی که من شنیدم گفتند نشنیدیم پس شیخ بعد از آن پیوسته مشغول گریه تضرع و مناجات بود و توجه به آخرت داشت تا وفات یافت. از بعضی نقل شده صدایی که شیخ شنید این بود که «شیخنا به فکر خود باش».

شیخ بهایی در سال 1000 خورشیدی در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش پیکر او را به مشهد بردند و در کنار آرامگاه علی‌ بن موسی‌ الرضا جنب موزه آستان قدس به خاک سپردند. امروزه آرامگاه وی بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی و رواق امام خمینی در رواقی که به یاد او نامگذاری شده قرار دارد.